Cumhachd nan Gàidheil …

Sgriobh Ruairidh MacIlleathain ann an a Litir Ionnsachaidh (481) ann an tha e a bhruidhinn mu dhedhinn na

ceithir cheud bliadhna de leth-bhreith leis an stàit an aghaidh ar cànain, ar cultair ’s ar dearbh-aithneachaidh (four hundred years of discrimination by the state against our language, our culture and our identity).

Tha mi a faireachdainn gur sin faclan cumhachdachd a’ th’ann … tha fìrinn aige … an cumhachd an fhirinn … nach bhiodh air labhairt deug no eibhinn coig bliadhna air as.

‘S e camhanach ùr a th’ann. Na h-àmanan … tha iad ag atharrachadh.

...faclan ainmeil mu dheireidh

‘S ann dèiridh na seachdainn ‘s bha mi a’ sàbaid le a’ ghnothaich fòn – AT&T. Tha iad ag iarraidh dà mile dollar tuilleadh, ach tha mi gan diultadh … ag radh nach eil an airgead aca orm. Thòiseach an cuid nuair a bha mi a dèanamh dèiseil a dhol chun Alba. Dh’fhaighnich mi dhiubh cia mheud am bhiodh e a’ cosgadh a’ cleachadh an eadar-lion nuair a bha mi anns an duthacàs. Tha am boireannach le an a chomradh - $137 gach mios. “Unlimited,” thuirt i. “Sign me up,” arse mise … faclan ainmeil mu dheireidh.

mu dheidhinn nan tidsear

Tha mi a’ smoinechadh mu dheidhinn iomadh rudan. ‘S dòcha gum bidh mi a brudhinn le a’ cheannairt mo ghnothaich. Chan eil iad ag ordachadh an gnothaich ann an doigh am bu choir dheth a’ bhith air a h-ordachadh. ‘S e sgoil a’ th’ann … ach chan eil iad a’ ghabhail mòran sùim dha na tidsearan … ach mi-fhotanach, chan eil cuideigin ann an Ameireaga a’ bhabhail sùim sam bith dha tidsearan. ‘S e iad a s’ urrainn dhaibh a’ dèanamh, a tha a’ dèanamh. ‘S iad nach urrainn … bidh iad a’ teagaisg. Co-dieu, ‘s e na tha iomadh duine a’ creidsinn.

rud am feumaidh mi a deanamh

Feumaidh mi a sgriobhadh … an seo am plan: bidh mi a’ sgriobhadh sgeuladh – tha mi a ciallachadh nobeheilean -- gu luath. ‘S docha, a chiad leabhar – tha sin a’ fuamnachadh mar gur e breug a th’ann, ach tha firinn aige – Caora Dubh. Bidh mi a’ cruinnechadh sgeulachan … ‘s docha bho olineach agam, no bho na filmean a sgriobh mi mòran bliadhna air ais.

Cuin am bu choir dhomh a sgriobhadh? Chan e mar a tha ùine ge leòr agam … ach feaumaidh mi ùine a dheanamh no ùine a’ dhèaneamh mèirle. ‘S dòcha gum bidh mi an sgeul a phairtichadh ann am piosan beag … dà dhuilleag no trì no coig … am faodair a sgriobhadh ann an aon suidheacheadh.

An reuson? Dà … tha iomadh sgeulach agam a’ itealachadh ann an m’intinn … agus – agus ‘s e reuson nas mòtha – ‘s e an doigh a’ th’ann am faodaidh mi itealachadh saor … am beatha a tha agam a-nis a theicheadh, a tàrr às am prionsanach gur e am beatha agam a th’ann.

Ciamar? Feumaidh mi a bhith nam sgriobhadair. ‘S e sgil a tha agam. An sgil a’ sgriobhadh mòran agus gu luath.

a ciallachadh ...

Dè a tha e a ciallachadh a’ bhith Gàidhealach? Feamaidh duine a rugadh ann an Alba no – fiù ‘s nas sònraichte … anns a’ Ghàidhealtach? ‘S e iomadh duine ann a tha air a fulang am fàsachadh na Fuadaichean no an h-easbhaidhean ‘s air a son bha air an ruaig bho an seann Tìr. An e iad Ghàidheil a’ anta? No an luchd de sliochd? Nach cinneas darach eile às an t-siol a’ tuiteam bho darach sean? Nach e an craobh ùr an aon rud na an craobh às rugadh e? Co-dieu, ‘s e fuil an aon rud a dèanamh duine Gàidhealach …

Ach ‘s e rud eile a’ th’ann. Leagh mi anns an nobhail Là a Dèanamh Sgeil do Là le A.P. Caimbeul na faclan:

Cha bhuineamaid, mar sin, dhan Ghàidhealtachd … Cha robh buil no dualchas no dùthachas Gàidhealach aicese no agamsa, ach a dh’aindeoin sin, anns an latha bh’ann bha sinn a’ faireachainn a cheart cho Gàihealach ri neach sam bith eile, agus a chart cho airidh air còraichean dùthchasach ‘s a bha bodach sam bith a rugadh ‘s a thogadh o chionn ochd ginealaichean deug …

‘S e seo nach feamaidh sinn riamh a’ diochuimnich … a bhith ann ar Gàidheal a’ ciallachadh a’ bhith a’ bruidhinn anns a’ Ghàidhlig.

Dè a tha mi a dèanamh?

Dè a tha mi ag iarraidh? Feumaidh mi a’ planaigeadh.

• A’ teagaisg Gàidhlig
• A’ cuidheacheadh an ath-bheothachadh Ghàidhlig
• A’ teagaisg anns an Alba.
• Ag obair anns an Alba.
• Ag obair airson Saobhal Mòr
• Ag ionnsachadh aig Saobhal Mòr no coilleiste eile ann an Alba
• A bruidhinn Gàidhlig a uile latha, fad an latha

Ciamar am bi mi an seo a’ dèanamh?

• A’ foillseachadh mo leabhar
• Ag ionnsachadh Gàidhlig
• Ag sgriobhaig anns a’ Ghàidhlig
• Ag ionnsachadh nas mò ann an cànain, anthropology, sociology
• A’ togadh mo theagaisg air an eadar-lion

Dè am bidh mi a’ dèanamh?

Bha mi trang an seachdainn. Tha mi trang an-diugh … tha mi air a obair fad’ an latha air a’ choimpiutar, agus chan eil mi faisg air an criochnachadh agam. Bha mi trang le m’obair – mo dhreuchd (tha mi nam thidsear a-nis) – agus le mo saoilleadh mu dheidhinn na bu choir dhomh a dèanamh an ath rud.

Tha mi air a smuaintean feumaidh mi a’ dèanamh rudeigin a tha iongnadh … sgriobh leabhar, ‘s dòcha … tha mi a’ creidsinn gun teid aon leabhar agam a fhoilliseach – ‘s e leabhar a’ th’ann mu dheidhinn a’ Ghàidhlig … ach chan eil fhios ‘m …

Tha aon doctorate agam cheana … am bu choir dhomh a feuchainn aon eile a ghabhail?

Am bu choir dhomh sgeulach a sgriobhadh? No leabhar nonfiction?

Agus ciamar am bidh mi a' dèanamh imrich chun Alba?

tachairt neonach ...

Dh’innis e dhomh, gun robh seo a fuamnachadh mar gur e breug a’ th’ann ach bha fhirinn aige. ‘B e duine tiugh a’ th’ann, le falt donn ‘s gàire ri òigear air ach ma shealladh tu fad sa shuillean – a bha uaine-geal air a nochadh aig a’ chiad shealladh – ‘s ma choimheadadh thu uine goirid, lorgadh thu doimhne dhubh an sin. Dubh ‘s trom mar duine a bha mìle bliadhna an aois. Nuair a thuirt e na faclan seo, cha do choimhead e orm ach air an glainne leinn a’ thog e anns an laimhean meallach aige ‘s nach dh’òl e fhathast ach ghreimich e le èiginn shàmhach mar gur e loidhne-teasairginn a’ bh’ann ‘s gun e bhiodh e air a bhàthadh.

leanar …

An caint na bruide ‘s a’ chogaidh …

Leugh mi na faclan seo an-diugh, agus sheall mi mu dheidheinn. Smaoinich mi mun cho fada – cho iomadh bliadhna ‘s iomadh linn – a tha sinn a’ bruidhinn anns a’ chànain na bruide. Gu dearbh, tha eagal orm ann an ar bruidhinn an teanga am beathaich gu tric tha sinn air a’ cluich am pàirt na biast … mar eiseimplir, nuair a shabaid sinn anns na airm ìmpireachdan Bhreatannach no Ameireaganach … nuair a’ theich sinn ainneart na luchd na bruide anns an beanntainn sean againn, dh’ionnsaigh sinn an caint gu math gu leòr a dèanamh foirneart air na Afriganaich ‘s na Ameireaganaich dubh ‘s na Innseanaich.

A-nis, ‘s e sinn a tha a’ giùlan an cainnt sin fhathast – an cainnt den fuil ‘s fulang -- chun uile dùthachan den saoghail. A bheil sinn ag iarraidh a’ leantainn ri an t-uisge na Ghoill a’ thogadh? No a bheil sinn sgith air?

Tilleadh chun na faclan os chionn agus mo cheist: Dè cànan an e a tha an sgriobhadair iomradh a’ thoir? Ma an e an cànan Beurla a thig dhan inntinn agad … dè an dèan sinn mu dheidhinn?

m'aisling ...

Bha mi uabhasach trang an t-seachdainn. Bha mi ag obair agus bha mi a’ sabaid le fiaclan goirt. Anis tha mi antibiotics a’ ghabhail, agus cola-deagh feumaidh dol air ais airson a’ bhith a’ dol fon lansadh. Mo chreach!

Ach, sa mhadainn, dhuisg mi a’ smoinnechadh mun dheidhinn foghlam Gàidhlig. (‘S e rudeigin a’ th’ann nach eil riamh fad’ bho mo bheachdainn.) Feumaidh siostam foghlam air a’ thogadh a nach teagasg an cànan a-mhain ach tarraing na olineach ‘s na chloinne ‘s na muinntear den Gàidhealtach a-steach a’ choimhearsnachd. Ciamar am bidh sin air a’ dèanair? Chan eil fhios ‘m gu cinnteach, ach – mar a’ thoirt mi – tha beachdainn agam.

A’ chiad thuras, chan e foghlam a’mhain mu dheidhinn a tha sinn ag ràdh … no, ‘s dòcha bithidh e nas fheàrr ri ràdh gu bheil foghlam nas motha na tha e riamh ann an ar mac-meanmnain. Anns an doigh sin, ‘s e nas cudromaiche gur e foghlam Ghàidhlig rudeigin cruth-atharrachadh a bhith ann … a cruth-atharraichidh na oleanaich ‘s ar beò ‘s ar cairdeis fhein.

Chan e na luchd-teasgaig tidsearan a-mhain a’ bhith. Feamaidh iad ag altram na Gàidheil ùr; ‘s e iad oidean ‘s muimeachan a bhith ann airson an ath-linn. An linn a’ tighinn. (‘S dòcha bithidh gach tidsear a’ fuireachd comhla le gach ìre nas fhaide nam bliadhna …)

ceithir cèistean

7/25/2008

Bha mi ag èisteadh ri an radio an dè – ri agallamh le dà sgriobhadair leabhar. Ars iad gur e ceathrar cèistean a’ th’ann am faodaidh duine faighneach mu dheidhinn adbhar dhuine ‘s a dhoigh anns an t-saoghal.

‘S e a’ chiad cheist a th’ann, Cò an e a th’ anam? agus Dè a tha mi ag iarraidh?” (Seall mi gum faodaidh duine a faighneach, Cò as a tha mi?)

Ma theireadh duine Cò as a tha mi? airson a’ chiad cheist, tha an darna cheist a’ dol, Cait’ a tha mi a-nis? agus Carson?

Tha an triur cheist a’ dol gun cridhe den cùis – Dè am bithidh mi a dèanamh? Agus Ciamar?

Mu dheireadh thall bu choir do dhuinne a’ faighneach, Cò an e mo cho-chomhragaichean? agus Ciamar a ‘s urrainn dhaibh gam chuidcheachadh?”

‘S ann anns na duilleagean seo tha mi an dòchas am bithidh mi na cheistean seo a’ fhreagair, ach ‘s dòcha ‘s urrain dhomh tòiseach.

‘S e duine a’ th’anam anns am meadhan mo bheatha, agus a’ tha air a tighinn cho fada seach gu bheil mi a’ coimhead mun chuirt ‘s tha mi mu dheireadh thall a’ tuigsinn. Tha mi a’ tuigsinn na feumaidh mi dèan ged nach fhios agam ciamar; tha mi a’ tuigsinn den seorsa duine a’ th’agam … tha mi tuigsinn airson dhè a tha air mo chiallachadh. Gun pròis, tha mi airson ag obair airson a’ chànain Ghàidhlig. Gun dèanamh bost, feumaidh mi cuideachadh Gàidhlig a’ thogail.

Ach – ciamar am bu choir dhomh seo a dèannamh?

'S'ann le orainn againnsa a tha sinn an lagh a' bristeadh...

Mo ghràid …

An diugh tha mi air a leughadh anns an nobhail le A.P. Caimbeul, Là a’ Dèanamh Sgèil Do Là. ‘S e sgeulachd glè inntinneach a’ th’ann. Cha robh mi ga chriochnachadh, ach tha mi aig an àite far a bheil an daoine a’ tha an sgèoil ag innseadh – gur e an neach-aithris a’ th’ann -- ann an taigh-chuthach. A dhìth-cèille? An eucoir? Tha e a’ brudhinn Gàidhlig, agus anns an t-saoghail sa tighinn, ‘s e an aghaidh an lugha airson duine sam bidh a bhios a bruidhinn cànan sam bidh ach Beurla.

‘S e ceannairc a’ th’ann (a tha an lugha-cànan ag ràdh) a’ bhith a’ bruidhinn ann an teanga coimheachann agus anns an crùinne ùr, ‘s e coimheach a th’ann a h-uile teanganan ach Beurla.

Co dhieu, ma ‘s ann an seo a tha sinn an lugha a’ bhristeadh, leig sinn ga bhristeadh le cèol …

Tha mi sgith na luchd na Beurla ...

Mar a tha an seanfhacal ag ràdh … thig crioch air an t-saobhal, ach mairedh ceòl ‘s gaol

A bheill Gàidhlig a bàsachadh?

Tha daoine sam bidh ag ràdh gu bheill Gàidhlig a’ bàsachadh, coltach ri nach e cànan a th’innte, ach bò shean a cha mhòr a bhios bèo agus a’ tarraing gu diorbh anail mu dheireadh. No tha iad ag ràdh gur e cànan a chan eil feum aige a-riamh coltach ri gur e inneal meirgeach a’ ann am bothan air diochuimhne. No tha iad ag ràdh gu bheil tìde Ghàidhlig air e a dhol seachad, agus ‘s e Gàdhlig “pios thaigh-tasgaidh” a th’ann, agus nach e cànan mòdam no “cànan shaoghal” airson an aona linn fichead a’ th’ann. Oir na adhbharan seo, tha iad a’ toirt, bu choir dhuinn leigeil le a’ Gàidhlig a dol fodha.

Chan eil mise ag aontachadh le na beachdan seo, airson chan eil cànan a’ bàsachadh a-mhain fhein coltach ri beathach anns an achadh. Bidh muinntire a’ socrachadh air an dàn chànan. Bidh eachdraidh a’ dol a atharrachadh le na roghainnean a bhios daoine a deanamh. Bidh daoine a’ roghnachadh gum bidh a bruidhinn ann an cànan no cànan eile. Agus ma a bhios Gàidhlig a bàsachadh, bidh e carson bidh daoine na ag ràdh gu bheil gaol aca air an cànan a leigeil e tuiteam sìos.

Gabh beachd air an seo: Air chor ar cànan ‘s gun a bhios bèo, tha càil againn nach a bhruidhinn i. Cha bu choir dhuinn a’ stad a bhruidhinn anns a’ Gàidhlig nuair a’ bhios sinn ann an rùm far am bidh Goill, ach an aghaidh, feumaidh sinn bhith moiteil à ar cànan agus misneachd nuair a bhith sinn a’ cur Gàidhlig air adhart. Agus nuair a bhios mise ag ràdh “sinn”, tha mi ciallachadh a h-uile duine -- tha e cudromach gum bidh gach Gàidheal agus bana-Gàidheal a’ dol na miseannaraidh a’ Ghàidhlig. Feumaidh pàrantan a’ bhi bruidhinn comhla ris an cloinne anns a’ Ghàidhlig agus ag ionnsachadh dhaibh gum bidh e nas cudromaiche gum bidh am Facal bèo anns na beòil aca ‘s air na teangannan aca, agus anns na beòil ‘s air na teangannan na chloinne-sa acasan.

‘S e dùthach gun stàit a’ th’annainn. Tha sinn air a sgaoileadh mun t-saoghal. ‘S e an àm a-nis a cruinnichachadh na muinntir. Feumaidh sinn a dol a-mach anns am meadhan na mhuinntir agus a toirt am Facal dhaibh. ‘S dòcha gum bidh sinn a’ cruinnichachadh ann an coinneamhan beaga. Ach tha an cruinne a’ dol a dheannamh ann an dithisean ‘s triùirean, mar a bhith e a’ dol a ath-dheanamh.

Seachd, nuair a faighnichas duine dhomh gu bheill Gàidhlig a’ bàsachadh, bhithidh freagairt agam: Chan eil, ged a tha i air a bhith na cadal, ach a-nis tha i a’ dùsgadh.

an toiseach

An diugh, tha mi a tòisheachadh a sgriobhadh anns a’ Ghàidhlig. Bidh mi a sgriobhadh anns a’ Ghàidhlig a uile latha, gach latha. Chan eil dragh orm ciamar a bheil cho mòr no cho beag a tha am pios … no dè mu dheidhinn … no mura bheil e ceart no ceàrr … ‘S ann nas cudromaiche a bhios mi a’ sgriobhadh.

B’fheàrr Gàidhlig briste na Beurla cliste.